اشاره
در بخش نخست این گزارش گفته شد كه پولشویی فرایندی است كه مجرمان اقتصادی یا گروههای سازمان یافته با توسل به آن، منشا و ماهیت مال حاصل از جرم را تغییر داده و آن را به حوزه اقتصادهای رسمی وارد می سازند و بر این نكته نیز تاكید شد كه فعالیتهای مجرمانه مالی، منجر به تغییر جهت درآمدی از سرمایه گذاریهای بلندمدت به سوی سرمایه گذاریهای پرخطر، كوتاه مدت و پربازده در بخش تجاری شده و فرار مالیاتی رایج می گردد. بنابراین اقتصاد كلان كشور آثار زیانباری را متحمل خواهد شد.

آنچه كه اقتصاد بیمار جامعه ای را كه دچار انواع جرم های مالی و فسادهای اقتصادی ناشی از پولشویی، روی خط قرمز به حركت در می آورد، وجود سیستم های ناكارآمد اقتصادی در آن جامعه است.

نبود برنامه ریزیهای مناسب اقتصادی و نبود برخوردهای قانونی قاطع با هرگونه سرمایه‌های مشكوك، زمینه های فعالیتهای اقتصادی غیرقانونی را فراهم می آورد و دور باطل فقر و فساد را در جامعه به جریان می‌اندازد.

در بخش دوم و پایانی این گزارش جز پرداختن به اهداف شوم پولشویی، نقش دولتها و سیاستهایی كه می توانند در جهت مقابله با پولشویی به كار گیرند و نیز راههای مبارزه با این عارضه پنهان اما آشكار بررسی شده است. این بخش را نیز با هم بخوانیم.

پول خاكستری – پول ملتهب
گفته شد كه پولشویی پلی است برای پركردن فاصله و اتصال دنیای مجرمین با سایرین.

در این فرایند از ابزارهای مالی و حسابداری و حقوقی به عنوان وسیله ای برای تغییر منشا، ماهیت، شكل و مالكیت مال غیرقانونی استفاده می شود. به عبارت بهتر پولشویی حلقه اتصال اقتصاد قانونی و رسمی بااقتصاد غیررسمی و غیرقانونی است.

مطلب بالا و آنچه كه در پی می خوانید، حاصل مصاحبه تدبیر با خانم مینا جزایری، رئیس گروه بازرسی اداره نظارت بر بانكها بانك جمهوری اسلامی ایران است. به اعتقاد خانم جزایری، اقتصاد غیررسمی (كه به اقتصاد سایه یا موازی و زیرزمینی نیز موسوم است) نه تنها عملیات مجرمانه بلكه كلیه عملیات غیرقانونی از جمله فرار مالیاتی، اجتناب از پرداخت مالیات و درآمدهای گزارش نشده كه از فروش كالا و خدمات قانونی در معاملات پولی و سایر مبادلات و تهاترها حاصل شده، را نیز در‌بر‌می گیرد.

بدیهی است افرادی كه در بازارهای غیررسمی فعالیت دارند سعی می كنند كه عملیات آنها از منظر دولت و قانونگذاران پنهان بماند به همین دلیل تخمین اندازه و میزان وسعت بازارهای غیررسمی بسیار مشكل است.*

جدول زیر شمای ساده ای از اقتصاد غیررسمی را نشان می دهد:
بنابراین ضرورت دارد جهت تكمیل فرایند جرم پولشویی آن را به سه نوع پول خاكستری، پول كثیف و پول ملتهب تقسیم نماییم.

پول خاكستری به پولی اطلاق می شود كه ناشی از عملیات غیرقانونی یا حتی قانونی است در حالی كه پول كثیف ناشی از عملیات مجرمانه است. بااین توضیح كه انجام بعضی از اعمال صرفا از لحاظ اخلاقی مذموم است، در حالی كه ارتكاب بعضی از اعمال علاوه بر مذموم بودن موحب محكومیت شخص خواهد شد. یعنی قانون بااعمال مجازات می خواهد از جامعه محافظت نماید. بدیهی است درجه و میزان مجازات متعلق به جرائم برمبنای این تقسیم بندی یعنی از خاكستری به كثیف متفاوت است. به عنوان مثال فرار مالیاتی در مقام مقایسه با قاچاق مواد مخدر از منظر جامعه و افكار عمومی در یك رده قرار نمی گیرد.

پول ملتهب به نوعی پول اطلاق می شود كه به لحاظ تغییرات سریع اقتصادی، اجتماعی و سیاسی از كشورها خارج و به مناطق امن روانه می شود. بااین توضیح كه اكثر اوقات پولشویی با فرار سرمایه از كشورها همراه است كه آن هم تركیبی از پول كثیف، خاكستری و حتی پولهای تمیز است.

تقسیم بندی فوق حاكی از آن است كه تمام پولهایی كه به هرنحو و هر شكل نیاز به شستن دارند لزوماٌ از عوائد حاصل از جرم نبوده و پولهای خاكستری ممكن است از ابتدا تمیز بوده و بعدا آلوده شده باشند، زیرا صرف اینكه مالك پول از ادای دیون مالیاتی خودداری نماید در واقع، مرتكب عمل غیرقانونی می شود.

تطهیركنندگان پول
معرفی جرم پولشویی بدون در نظر گرفتن فرایند آن كامل نخواهد بود. زیرا عمل پولشویی باید به نحوی انجام شود كه باآن، پول كثیف پاك و پول خاكستری قابل احترام شود. به گفته صاحبنظران به ناچار این امر باتوسل به معاملات حقیقی یا صوری برای گمراه نمودن مقامات ذیربط از جمله بازرسین و ناظران قانونی صورت می گیرد. تدلیس و القا شبهه، محور اصلی در این فرایند است كه باانجام معاملات متعدد منشا مجرمانه یا غیرقانونی مال، تیره و مبهم گردد.

مراحل فرایند پولشویی به شرح زیر است:

الف – جایگذاری(۱)
اولین مرحله از فرایند جرم پولشویی، جایگذاری یا تزریق عواید حاصل از فعالیتهای مجرمانه به شبكه مالی رسمی، باهدف تبدیل و تغییر مالكیت آن است. جایگذاری عواید حاصل از جرم، با تقسیم وجوه نقدی كلان به مبالغ كوچك صورت می گیرد. این شیوه كه اصطلاحا «اس مورفینگ»(۲) نامیده می شود، به نحوی است كه وجوه سپرده گذاری شده (به دفعات و كمتر از سقف معین پیش بینی شده برای گزارش دهی) به خارج انتقال می یابند و به سرعت استرداد می شوند.